…and back to Lublin (2024)!
Read in English
Leopold Flam (1912-1995) zasłynął w Belgii przede wszystkim jako filozof oraz wykładowca akademicki na Wolnym Uniwersytecie w Brukseli. Był niekonwencjonalną postacią, kojarzoną z radykalnie lewicowymi poglądami, a jego wykłady, których bohaterami byli Platon, filozofowie oświecenia, Marx, Nietzsche i francuscy egzystencjaliści, dzieliły zarówno studentów jak i kadrę profesorską na gorących wielbicieli i zażartych przeciwników. Bywał konfliktowy, nie stronił od kontrowersyjnych tez, a jego krytycy zarzucali mu mitologizowanie własnej osoby. Ecce philosophus – taki tytuł nosi jedno z niedawnych opracowań na jego temat[1]. Ów zachodnioeuropejski public intellectual doby powojennej, enfant terrible belgijskich salonów intelektualnych, miał jednak inne strony osobowości, które pozostawały niejako w ukryciu, a która dopiero teraz ujrzały światło dzienne. Stało się tak dzięki edycji jego dzienników, pieczołowicie przepisanych i opracowanych przez sześćdziesięcioosobowy zespół, któremu przewodzili flamandzka pisarka Kristien Hemmerechts i dziennikarz Guido van Wambeke.
Kristien Hemmerechts jest autorką licznych powieści, zwłaszcza psychologicznych, oraz książek non-fiction, np. o Hubertinie Aretz, Niemce ratującej Żydów podczas II Wojny Światowej. Jej ostatnia książka, Van ver gekomen (2024) ma charakter autobiograficzny i jest opowieścią o powrocie Autorki do wiary katolickiej.
Z dzienników, które obejmują okres do 1957 roku, czyli do chwili, gdy porzuciwszy zawód nauczyciela historii, Flam rozpoczął karierę akademicką i mógł zająć się w pełni swoją wielką pasją, filozofią, dowiadujemy się o jego formacji intelektualnej i życiu prywatnym. Czytelnik staje się świadkiem zmagań Flama z samym sobą, z własną osobowością, które jak się zdaje, od początku mu towarzyszyły, a które zainspirowały Kristien Hemmerechts i Guido van Wambeke, by nadać edycji tytuł Zniosę wszystko, nawet siebie samego. Na kartach dzienników możemy prześledzić jego życie od dzieciństwa, które spędził w skromnych warunkach, a wręcz w ubóstwie, mieszkając z rodzicami i rodzeństwem w antwerpskiej suterenie. Czytamy o latach podczas i tuż po I Wojnie Światowej, które spędził w Lublinie, skąd wywodził się jego ojciec, Hersz Flam (matka, Mala z domu Wajc, pochodziła z Chełma). Flam opowiada o swoich przemyśleniach związanych z rodziną, pierwszej miłości (nieodwzajemnionej, do Anny), oraz drugiej, do Julii Isbutsky, która została jego żoną. Jesteśmy świadkami jego pragnienia zdobywania wiedzy, ale także dylematów związanych z wiarą i tradycją żydowską. Jak wielu jego rówieśników, Flam był zafascynowany komunizmem (był też członkiem belgijskiej partii komunistycznej od lat trzydziestych do 1947 roku). Można go zaliczyć do tzw. fellow travellers, choć jak wskazują niektóre wpisy w dzienniku, nie miał później złudzeń co do ludobójczego charakteru ustroju sowieckiego. Miał świadomość, że procesy moskiewskie końca lat trzydziestych były w całości sfingowane, a w latach pięćdziesiątych ironizował, że gdyby komuniści przejęli władzę w Belgii, to on byłby jednym z pierwszych, którzy zostaliby rozstrzelani. Choć Flam zaakceptował marksistowski materializm dialektyczny, to jak pokazują jego zapiski, w tym przynajmniej okresie równie intensywnie wracał myślami do Boga.
Odkryciem dla czytelnika może być to, jak często Flam odwoływał się do Przedwiecznego, a wręcz jak trudno mu było żyć bez Boga, czy też to, że się modlił. Oto przykładowy wpis:
Piątek, 16 kwietnia 1943
Mimo że coraz bardziej doświadczam Bożej obecności, nie udało mi się jeszcze odnaleźć Boga, wciąż czuję się samotny i to jest powodem mojej ciągłej rozpaczy.
(przeł. Marcin Polkowski)
Na okres okupacji przypada niejako punkt kulminacyjny zbliżenia Flama do Boga, poszukiwań, które towarzyszyły mu zapewne przez całe życie:
Wtorek, 27 kwietnia 1943 r.
Znaczenie Boga w naszym życiu jest ogromne, a jednak w moich codziennych kontaktach z ludźmi nie potrafię postępować inaczej, niż zdecydowany bezbożnik.
W ciszy nocy człowiek czuje oddech Boga, jest się świadomy Jego opiekuńczej obecności. Teraz wreszcie mam świadomość, że nie jestem sam, teraz, gdy zdaję sobie sprawę z obecności Boga, teraz, gdy czuję Jego opiekuńczą dłoń nad moją głową. To właśnie ta głęboka świadomość napełnia mnie wdzięcznością. Miałem ciężki dzień, ale pochylam głowę i serce z wdzięcznością, ponieważ zrobiłem coś z caritas [tak w oryginale], ponieważ dałem odwagę i nadzieję kobiecie, która była mi bardzo niesympatyczna, ponieważ mam możliwość umieszczenia dziecka w szkole z internatem.
Powoli zbliżam się do mojego Ojca. Właściwie jeszcze tam nie jestem. Ciągle się zbliżam, ale wiem, że On tam jest, że Jego oddech podtrzymuje moje życie, że nigdy mnie nie opuści. W najbardziej ukrytym cierpieniu, w godzinach najbardziej gorzkich wyrzutów sumienia, w rozpaczy i opuszczeniu, w ciężkiej udręce, zapaliło się dla mnie światło, poczułem Boga, otrzymałem jasną świadomość, że Bóg mnie nie opuścił, ale że odwróciłem się od Niego. Teraz pragnę ze wszystkich sił zbliżyć się do Niego, aby Jego światło przeniknęło moje życie, aby Jego ciepłem zniszczyć moją śmierć życia i zmartwychwstać.
(przeł. Marcin Polkowski)
Inne wpisy świadczą o tym, że Flam nawet zafascynował się chrześcijaństwem, w szczególności osobą Chrystusa. Trzeba jednak przyznać, że wyobrażenie Flama o Bogu w młodości i w czasie wojny nie jest jednoznaczne, nie pozostało też stabilne w latach późniejszych, gdy podążył modną ścieżką marksizmu i zanurzył się w filozofii oświeceniowej. Perspektywa ex post zabarwia zatem wiele refleksji na temat tego, w co naprawdę wierzył Flam, jaka była jego najbardziej autentyczna idea Boga. Niedawno na przykład Max Borka napisał, że „liczne prośby wczesnego, ateistycznego i komunistycznego Flama do Boga nie były skierowane do katolickiego Boga, ale do heretyckiej spinozistowskiej wersji niepoznawalnego żydowskiego Przedwiecznego, który jako harmonijne współdziałanie sił natury może być naukowo zgłębiony”. Borka powtórzył krytykę biografa Flama, Willema Eliasa, który stwierdził, że pamiętniki Flama doprowadziły do chrystianizacji lub, jak się ironicznie wyraził, „Kristienizacji” myśli filozofa. Borka twierdził nawet, że rozpatrywanie pojedynczych cytatów uczyniło z Flama karykaturę, „Flam for Dummies”, a z „mistrza wolności i oświecenia chrześcijańskiego świętego i pustelnika”[2].
Ale czy rzeczywiście tak jest? Czy nie możemy odczytywać Flama także w poszukiwaniu jego idei religijnych, mając świadomość, jak często wiara jest ściśle spleciona z niewiarą? Śmiem twierdzić, że tak, choć miejmy też świadomość, że Flam pozostawił w dziennikach wywód niejednoznaczny, uwikłany w sprzeczności, niesystematyczny i niekonsekwentny. Jakkolwiek by było, zagadnienie to niewątpliwie zasługuje na dalsze studia, które będą zapewne jednym z rezultatów sesji naukowej poświęconej Flamowi na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II (23 maja 2024). Problematyka wiary i niewiary, obecności Boga w życiu, to tylko jedna z fascynujących spraw, o których Flam pisał, ale akurat ona przemówiła do mnie najbardziej, sprawiając, że stałem się entuzjastycznym czytelnikiem jego zapisków. Być może dlatego nie powinniśmy uznać tego za przypadkowe, choć z pewnością jest też w tym coś paradoksalnego, że Flam, wracając do Lublina, zagościł poprzez swoje dzienniki na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II, gdzie od niedawna prężnie działa Centrum Relacji Katolicko-Żydowskich im. Abrahama Heschela.
Dzienniki Flama stanowią interesujące świadectwo tego, jak informacje o zbrodni Holokaustu, dokonanej w okupowanej Polsce i innych krajach Europy Środkowej przez niemieckich nazistów, docierały do Europy Zachodniej m.in. polskimi kanałami. We wtorek 30 marca 1943 r. Flam odnotował w swoim dzienniku, że stan Żydów w okupowanej przez Niemców Polsce „przekracza wszelkie wyobrażenia” (s. 261). „Nawet komory gazowe są używane do przyspieszenia eksterminacji Żydów”. Nota redakcyjna odnosi się do artykułu w Le Flambeau, podziemnej publikacji Belgijskiego Komitetu Obrony Żydów, cytującego przemówienie radiowe, w którym polski premier Władysław Sikorski, szef polskiego rządu na uchodźstwie w Londynie, apelował do światowej opinii publicznej o pomoc Żydom. Flam, który nie był zarejestrowany jako Żyd w okupowanej Belgii, zrobił wiele, aby pomóc uratować inne osoby narodowości żydowskiej, w tym dzieci, wykorzystując swoje kontakty z ruchem oporu.
Nie sposób w tak ograniczonym, siłą rzeczy, wyborze, oddać wszystkich cech osobowości i doświadczenia Flama. Kompilując zbiór cytatów, który przełożyli studenci niderlandystyki KUL, skoncentrowałem się przede wszystkim na tych częściach dziennika, które dotyczą młodości Flama, okresu od początku prowadzenia zapisków w 1926 roku do wybuchu II wojny światowej, z kilkoma fragmentami powojennymi. Flam miał wtedy około dwudziestu lat, był rówieśnikiem studentów, którzy zamienili się w czytelników i tłumaczy jego zapisków. Spodziewam się, że wiele z jego doświadczeń i dylematów związanych z rówieśnikami i rodziną, zabrzmi znajomo dla każdego, kto jest w tym samym wieku. Chciałem też, by passusy te oddawały coś z najwcześniejszych poszukiwań intelektualnych i rozterek duchowych Flama. Nad przekładem pracowało czworo studentów, członków Koła Naukowego Studentów Filologii Niderlandzkiej – Kamil Narolski, Robert Urban, Natalia Żeleźnicka i Radosław Żukowski – bardzo Państwu dziękuję za udaną współpracę! Prace trwały miesiąc, a zakończyły się dyskusją we wspólnym gronie, którą przeprowadziliśmy na platformie MS Teams.
[1] Tom de Mette, Willem Elias, Jean-Pierre Vanhee, Ecce philosophus. Leven en werk van Leopold Flam. Gent 2021.
[2] https://www.vub.be/nl/nieuws/een-nabeschouwing-bij-het-grote-flam-debat-aan-de-vub (dostęp 14.05.2024)
Literatura niderlandzka 