Od epoki Gierka (dla młodszych czytelników: lata siedemdziesiąte XX wieku) żadna ze sztuk zasłużonego niderlandzkiego dramaturga Hermana Heijermansa nie była grana na polskich scenach. Po raz ostatni jego Nadzieję polscy widzowie mieli szansę zobaczyć w Teatrze Telewizji w 1974 roku.
Szczyt popularności Heijermansa na ziemiach polskich to początek XX wieku. Heijermans w polskiej recepcji jest przede wszystkim galicyjski i socjalistyczny, w jego recepcję zaangażowani są literaci związani z PPSem oraz organy prasowe tego ugrupowania. Są wśród nich twórcy polsko-żydowscy, piszący po polsku i jiddisz, np. Andrzej Marek. Sztuki Heijermansa cieszyły się powodzeniem także wśród odbiorców z innych kręgów. Autorem przekładu Nadziei, o którym będzie mowa w wystąpieniu, był skądinąd związanny z narodową demokracją Jan Kasprowicz. Dramat w jego przekładzie grywano z powodzeniem przed I Wojną Światową między innymi we Lwowie, Krakowie, Krynicy, czy Wilnie. Zbierał entuzjastyczne recenzje: można śmiało powiedzieć, że tragizm losów holenderskich rybaków jednoczył polskich widzów we wszystkich trzech zaborach. Podobnie było w wolnej Rzeczpospolitej: w dwudziestoleciu międzywojennym grano Nadzieję w Łodzi i Warszawie.
A oto fragment młodopolskiego przekładu Jana Kasprowicza, w którym być może dostrzeżemy cechy gwary lwowskiej, zwanej bałakiem:
Kniertje do Klementyny.
Jo, jo! jakby tak woda umiała godać… Ach panienko — życie na wodzie, to nie żodne rozkosze. Człowiek oddzielony je od wieczności o jeden włosek…
Ciężko je chłopom, ciężko je i kobitom. Wczoraj przechodziłam kole ogrodu wójta — siedzieli przy stole i jedli ryby — gorące, że ino tak parowało — a wątróbka leżała osobno — a dzieci siedziały ze złożonemy rączkamy i modliły sie. Takem sobie pomyślała w swoi prostocie, że to nie ładnie — Boże my odpuść grzych — żeby wójt abo inni — takem sobie myślała — bo straszno była wichura —a przecie ryby pochodzom z tego samygo morzo, gdzie som nasze nieboszczyki. — — Cisza. Pewnie, że to je głupstwo tak myślić — to je przecie los wszystkich kobit ryboków — a przeciw losowi powstować nimożno. — Jo! Jo! Te ryby drogo kosztujom… Panienka płacze?
Klementyna wybucha płaczem.
Ach! Boże! — żeby tylko dzisiaj jaki statek nie zginął!
(H. Heijermans, Nadzieja, przeł. J. Kasprowicz, 1902, s. 122-123)
Czy zgodzimy się z Jerzym Kochem, że „Dziś […] owa »szata swojska« razi nie tylko młodopolskim chłopomaństwem, ale i nieznośną dla współczesnego ucha manierą stylistyczną, dawno już przebrzmiałą”? A może gwara lwowska Kasprowicza nie zatraciła swojego uroku?
Wkrótce po II Wojnie Światowej Heijermans powraca na polskie sceny teatralne. Tym razem zostaje pośmiertnie wcielony w szeregi twórców socrealizmu. Pojawia się nowe wydanie Nadziei (1949) ze wstępem Bolesławy Hajdukowicz utrzymanym w konwencji marksistowskiej (walka klas, holenderscy kapitaliści kontra robotnicy). Z drugiej strony nawet Hajdukowicz dostrzegała uniwersalny wymiar dzieła:
W istocie Nadzieja stanowi historię nie jednej, określonej rodziny rybackiej, lecz jest wzruszającą opowieścią o każdej rodzinie rybackiej, rzuconej w takie same warunki społeczne i gospodarcze. Jest to symbolizm, któremu sprostać mogą tylko wielkie serca i talenty pisarskie.
Herman Heijermans posiadał i wielkie serce żywo odczuwające krzywdę społeczną i wielki talent buntujący się przeciw kapitalistycznemu ustrojowi wyzysku człowieka przez człowieka.
Są też wyśmienite przedstawienia, którym trudno zarzucić ideologizację, np. w Teatrze Miejskim w Lublinie (1946).
W tym roku obchodzimy okrągłą, pięćdziesiątą rocznicę ostatniego przedstawienia Nadziei w Polsce.
Czy nie jest to najwyższy czas, by Nadzieja i inne sztuki Heijermansa ponownie zagościły w repertuarze polskich teatrów? Czy da się uratować Nadzieję ze skojarzeń z recepcją doby PRLu i przywrócić jej uniwersalny, solidarnościowy wydźwięk protestu przeciwko wyzyskiwaniu prostego, bezbronnego człowieka?
- Jaka jest aktualna recepcja dramatu w Holandii?
- Dlaczego Nadzieja znikła z repertuaru polskich teatrów (podobnie jak inne sztuki Heijermansa)?
- Czy przyczyną jest „przebrzmiały” język przekładu Kasprowicza? A może na dramacie zaciążyła ideologiczna recepcja w dobie wczesnego PRLu?
- Co dalej? Jaka jest szansa na powrót Nadziei do polskich teatrów?
- Jakie warunki powinny zostać spełnione, aby to się stało? (np. czy jest potrzebny nowy przekład na j. polski?)
Między innymi na ten temat będziemy dyskutować podczas najbliższego Seminarium Historycznoteatralnego. Zapraszamy!
Literatura niderlandzka 